Tổng quan về huyện Lạc Sơn
Huyện Lạc Sơn là một trong những huyện miền núi lớn của tỉnh Hòa Bình, thuộc vùng Tây Bắc Bộ, Việt Nam.Lạc Sơn có vai trò quan trọng trong phát triển nông nghiệp, bảo tồn văn hóa dân tộc và khai thác tiềm năng du lịch sinh thái của tỉnh. Với vị trí nằm ở phía nam tỉnh Hòa Bình, huyện Lạc Sơn là nơi sinh sống chủ yếu của người Mường – chiếm khoảng 90% dân số toàn huyện, góp phần hình thành nên bản sắc văn hóa đặc trưng, đậm đà bản sắc vùng núi Tây Bắc.
- Diện tích khoảng 580–581 km², là huyện thứ hai lớn nhất tỉnh sau phạm vi Cao Sơn.
- Dân số (2019) khoảng 134.800 – 139.010 người, mật độ ~230–240 người/km².
Vị trí địa lý & tiếp giáp
- Phía Đông giáp huyện Yên Thủy (Hòa Bình)
- Phía Tây giáp huyện Tân Lạc và huyện Cao Phong (Hòa Bình)
- Phía Nam giáp huyện Bá Thước và huyện Thạch Thành (tỉnh Thanh Hóa)
- Phía Bắc giáp huyện Kim Bôi (Hòa Bình)
Đơn vị hành chính
Huyện Lạc Sơn nằm ở phía nam tỉnh Hòa Bình bao gồm 24 đơn vị hành chính cấp xã:
- Thị trấn Vụ Bản (huyện lỵ)
- 23 xã: Ân Nghĩa, Bình Hẻm, Chí Đạo, Định Cư, Hương Nhượng, Miền Đồi, Mỹ Thành, Ngọc Lâu, Ngọc Sơn, Nhân Nghĩa, Quý Hòa, Quyết Thắng, Tân Lập, Tân Mỹ, Thượng Cốc, Tự Do, Tuân Đạo, Văn Nghĩa, Văn Sơn, Vũ Bình, Xuất Hóa, Yên Nghiệp, Yên Phú.
Hạ tầng và các đặc điểm nổi bật
Cơ sở hạ tầng
- Giao thông: Lạc Sơn chưa có đường cao tốc hay quốc lộ lớn; kết nối chủ yếu bằng đường tỉnh và đường huyện. Nhưng hệ thống đường bản đã được nâng cấp, đến nhiều xã vùng sâu như Chí Đạo, Định Cư,... trên nền nội lộ và nội bản được nhựa hóa dần.
- Dịch vụ cơ bản: Dịch vụ y tế và giáo dục đạt chuẩn tại thị trấn và các xã trung tâm. Tiếp cận nước sạch và điện lưới tăng cao, nhiều nơi đã đạt tiêu chí nông thôn mới. Tuy nhiên các xã vùng 135 như Định Cư, Chí Đạo vẫn cần đầu tư thêm.
Kinh tế
- Nông – lâm nghiệp: Là huyện thuần nông, với cây trồng chính là lúa, ngô, rau màu, cây dổi, chăn nuôi gia súc. Thu nhập trung bình khoảng 750 USD/người/năm; hộ nghèo còn tỷ lệ cao (~36%). Các xã như Chí Đạo, Mỹ Thành, Nhân Nghĩa đang chuyển hướng sản xuất rau sạch, hợp tác xã chăn nuôi nông nghiệp.
- Thương mại – dịch vụ: Thị trấn Vụ Bản là trung tâm giao thương nông sản và dịch vụ truyền thống vùng núi; chợ đầu mối các xã lân cận.
- Du lịch cộng đồng: Với vẻ đẹp bản Mường truyền thống, ruộng bậc thang xã Miền Đồi, rừng núi xã Văn Sơn, hang động khảo cổ ngầm tại Ngọc Lâu… Lạc Sơn đang khai thác du lịch sinh thái bản địa, homestay du lịch trải nghiệm.
Khu công nghiệp/ Làng nghề truyền thống
Trước thời điểm sáp nhập, huyện Lạc Sơn chưa hình thành các khu công nghiệp tập trung quy mô lớn, chủ yếu do địa hình đồi núi phức tạp và dân cư phân bố thưa thớt, giao thông còn hạn chế. Tuy nhiên, huyện có một số cụm tiểu thủ công nghiệp nhỏ và cơ sở chế biến nông – lâm sản phục vụ nhu cầu địa phương, phân bố tại thị trấn Vụ Bản và các xã vùng thấp. Một số xã như Tân Mỹ, Văn Nghĩa, Miền Đồi đang từng bước xây dựng mô hình sản xuất quy mô hộ gia đình gắn với nông nghiệp hữu cơ và sản phẩm đặc sản địa phương.
Điểm nổi bật trong phát triển kinh tế phi nông nghiệp của Lạc Sơn là hệ thống làng nghề truyền thống lâu đời, tiêu biểu gồm:
- Dệt thổ cẩm của người Mường tại các xã Ngọc Lâu, Tự Do, Văn Sơn – nơi gìn giữ kỹ thuật dệt, nhuộm chàm và hoa văn truyền thống được truyền từ đời này sang đời khác.
- Nghề làm rượu cần, rượu nếp tại các xã Mỹ Thành, Nhân Nghĩa – phục vụ nhu cầu lễ hội, giao lưu văn hóa, đồng thời phát triển thành sản phẩm du lịch.
- Chế biến măng khô, chuối sấy, hạt dổi tại các xã vùng núi như Bình Hẻm, Chí Đạo, Định Cư – tạo việc làm cho lao động tại chỗ và đóng góp cho các chương trình OCOP (mỗi xã một sản phẩm).
- Thủ công tre nứa, mây đan tại Tuân Đạo, Văn Nghĩa – phục vụ đồ dùng dân sinh và quà lưu niệm.
Các làng nghề truyền thống không chỉ góp phần bảo tồn văn hóa dân tộc Mường mà còn mở ra hướng phát triển kinh tế địa phương gắn với du lịch cộng đồng. Những sản phẩm đặc trưng như thổ cẩm Lạc Sơn, rượu cần Mường, măng rừng – hạt dổi đang dần trở thành thương hiệu vùng miền và có tiềm năng mở rộng thị trường nếu được đầu tư bài bản về thiết kế, bao bì, thương mại điện tử và du lịch trải nghiệm.
Di tích – Lễ hội
Huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình là cái nôi văn hóa người Mường cổ, lưu giữ nhiều giá trị lịch sử – văn hóa lâu đời thông qua hệ thống di tích và lễ hội truyền thống đặc sắc. Trước sáp nhập, địa phương có nhiều điểm đến tâm linh, lịch sử và lễ hội gắn liền với đời sống sinh hoạt tín ngưỡng của đồng bào dân tộc Mường, góp phần tạo nên bản sắc riêng cho vùng đất này.
Di tích lịch sử – văn hóa tiêu biểu:
- Khu di tích Hang Miếng (xã Yên Phú): Là một hang động tự nhiên có giá trị khảo cổ và tâm linh, gắn với tín ngưỡng dân gian của người bản địa. Nơi đây cũng là điểm đến du lịch sinh thái kết hợp tâm linh.
- Khu mộ cổ người Mường ở nhiều xã như Văn Sơn, Ngọc Lâu: Phản ánh tập tục chôn cất, tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên với các di vật được khai quật mang đậm nét văn hóa Mường cổ.
- Các nhà sàn cổ người Mường ở xã Tự Do, Văn Nghĩa: không chỉ có giá trị kiến trúc mà còn là biểu tượng sinh hoạt cộng đồng, lưu giữ phong tục, lối sống truyền thống qua nhiều thế hệ.
Các lễ hội truyền thống đặc sắc:
- Lễ hội Khai Hạ Mường Bi (tổ chức vào mùng 7 tháng Giêng âm lịch): Là lễ hội lớn nhất trong vùng Mường cổ (Bi – Vang – Thàng – Động), diễn ra tại xã Tân Lập, thể hiện lòng biết ơn trời đất, cầu mưa thuận gió hòa và mùa màng tươi tốt. Lễ hội có đầy đủ phần lễ (rước thần, cúng lễ tại nhà Lang) và phần hội (đánh chiêng, múa xòe, hát đối đáp, thi kéo co, đẩy gậy…).
- Lễ hội Xên bản, Xên mường: Tổ chức tại các xã có đông người Mường sinh sống như Văn Nghĩa, Ngọc Lâu, Tuân Đạo. Đây là lễ cúng cộng đồng, cầu an, hóa giải tai ương và gắn kết các thành viên trong bản làng.
- Lễ hội rượu cần – hội xuân: Vào đầu năm tại xã Mỹ Thành, Văn Sơn, nơi đồng bào tổ chức múa sạp, múa xòe, mời rượu cần du khách, hát ví đối đáp – thể hiện tinh thần đoàn kết, giao lưu văn hóa giữa các dòng họ và dân tộc anh em.
Định hướng phát triển đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050
Mục tiêu đến năm 2030
- Nâng cấp hạ tầng giao thông tới các xã xa, kết nối nội vùng và phục vụ du lịch.
- Phát triển nông nghiệp chất lượng cao, hỗ trợ sản phẩm OCOP như rau sạch, cây dổi, chăn nuôi.
- Khai thác du lịch cộng đồng – sinh thái thích hợp ở Miền Đồi, Văn Sơn, Ngọc Lâu – kết hợp homestay và văn hóa dân tộc.
- Cải thiện y tế – giáo dục tại vùng khó khăn, giảm tỷ lệ nghèo, nâng cao tiếp cận dịch vụ xã hội.
Tầm nhìn đến năm 2050
- Lạc Sơn trở thành điểm đến du lịch sinh thái – văn hóa tiêu biểu Tây Bắc, đặc biệt chú trọng bản sắc Mường vùng lòng hồ sông Bưởi.
- Phát triển mô hình kinh tế xanh – bền vững đa ngành: nông nghiệp sạch, du lịch bản địa, dịch vụ thương mại và bảo tồn sinh thái.
- Thị trấn Vụ Bản phát triển đô thị quy mô nhỏ, gắn kết du lịch văn hóa với đời sống cộng đồng.
- Duy trì di sản văn hóa dân tộc thông qua lễ hội, làng nghề, di chỉ khảo cổ; tăng sinh kế cho người dân địa phương.
