Tổng quan về huyện Kỳ Sơn trước sáp nhập
Huyện Kỳ Sơn trước sáp nhập là một trong những địa bàn có diện tích lớn nhất Nghệ An, đạt 2.094,84 km², chiếm khoảng 10% diện tích tỉnh, theo dữ liệu từ các nguồn chính thức như Wikipedia và cổng thông tin tỉnh. Với dân số khoảng 70.420 người theo thống kê gần nhất trước năm 2025, mật độ dân cư chỉ khoảng 34 người/km², huyện mang đặc trưng của vùng miền núi biên giới, nơi cộng đồng dân tộc thiểu số chiếm đa số. Dân cư chủ yếu gồm người Thái và Lào bản địa, bên cạnh Khơ Mú, Mông di cư từ Lào cách đây khoảng 300 năm, và một phần nhỏ người Kinh tập trung tại thị trấn Mường Xén sau năm 1954. Sự đa dạng này tạo nên bản sắc văn hóa phong phú, từ trang phục thổ cẩm đến các nghi lễ truyền thống, góp phần vào giá trị sinh quyển miền Tây Nghệ An được UNESCO công nhận.
Về ranh giới hành chính, huyện Kỳ Sơn được bao quanh bởi các khu vực sau:
- Phía Bắc, Tây Nam giáp Lào
- Phía Đông giáp huyện Tương Dương (Nghệ An)
Đơn vị hành chính
Trước sáp nhập năm 2025, hệ thống đơn vị hành chính của huyện Kỳ Sơn được tổ chức để phù hợp với địa hình rộng lớn và dân cư phân tán, gồm 1 thị trấn và 20 xã, tổng cộng 21 đơn vị. Thị trấn Mường Xén làm trung tâm hành chính - kinh tế, tập trung dịch vụ và kết nối các xã biên giới xa xôi. Cấu trúc này hỗ trợ quản lý hiệu quả, từ phát triển nông nghiệp ở vùng thấp đến bảo tồn văn hóa ở vùng cao, đồng thời thúc đẩy chương trình nông thôn mới với hơn 80% xã đạt chuẩn cơ bản đến năm 2024.
Danh sách các đơn vị hành chính cụ thể bao gồm thị trấn Mường Xén, xã Bắc Lý, xã Bảo Nam, xã Bảo Thắng, xã Chiêu Lưu, xã Đoọc Mạy, xã Huồi Tụ, xã Hữu Kiệm, xã Hữu Lập, xã Keng Đu, xã Mường Ải, xã Mường Lống, xã Mường Típ, xã Mỹ Lý, xã Na Loi, xã Na Ngoi, xã Nậm Càn, xã Nậm Cắn, xã Phà Đánh, xã Tà Cạ, xã Tây Sơn.
Hạ tầng và các điểm nổi bật
Cơ sở hạ tầng
Cơ sở hạ tầng huyện Kỳ Sơn trước sáp nhập đã có những tiến bộ đáng kể, dù địa hình núi cao vẫn là thách thức lớn. Hệ thống giao thông là trụ cột, với Quốc lộ 7A dài hơn 50 km xuyên huyện, kết nối Nghệ An - Lào, hỗ trợ vận tải biên mậu. Từ năm 2018, đường 536 từ Mường Xén đến cửa khẩu Na Loi được nâng cấp, rút ngắn thời gian di chuyển xuống 2 giờ. Đến năm 2024, hơn 80% đường liên xã được nhựa hóa nhờ chương trình "Nhà nước và nhân dân cùng làm", nơi mỗi lao động đóng góp 10 ngày công, hoàn thành 9 tuyến quan trọng và đường vành đai biên giới nối Quốc lộ 7 với các xã phía Nam.
Kinh tế
Kinh tế huyện Kỳ Sơn trước sáp nhập dựa chủ yếu vào nông lâm nghiệp và biên mậu, với GRDP bình quân đầu người khoảng 45 triệu đồng/năm năm 2023, theo báo cáo tỉnh. Nông nghiệp chiếm 60% cơ cấu, tập trung lúa, ngô, cà phê ở Na Loi và chăn nuôi trâu bò ở vùng cao, với rừng kinh tế 100.000 ha cung cấp lâm sản.
Biên mậu là động lực, kim ngạch qua cửa khẩu đạt 500 triệu USD năm 2024, chủ yếu nông sản và hàng tiêu dùng từ Lào. Khu kinh tế biên giới Na Loi quy hoạch từ 2020 thu hút đầu tư Việt - Lào, với các cụm công nghiệp nhỏ 10-15 ha tại Mường Xén và Huồi Tụ. Thương mại dịch vụ phát triển, chợ biên giới phân phối hàng thiết yếu đến vùng sâu, hỗ trợ chương trình nông thôn mới đạt kết quả ở 18/21 xã.
Định hướng phát triển năm 2030, tầm nhìn năm 2050
Giai đoạn đến năm 2030
Đến năm 2030, Kỳ Sơn nhắm đến trung tâm kinh tế biên giới, với Quy hoạch sử dụng đất huyện phê duyệt năm 2022 (Quyết định 383/QĐ-UBND) ưu tiên lâm nghiệp và nông nghiệp công nghệ cao. Mở rộng Mường Xén lên 600 ha làm đô thị trung tâm, phát triển 6 thị tứ như Na Loi và Huồi Tụ, tốc độ đô thị hóa 10,5%/năm, dân số đô thị 25.000-30.000 người. Dự án cụm công nghiệp Mường Xén và Nậm Càn 10-15 ha thu hút tiểu thủ công nghiệp, kết hợp thủy điện Nậm Nơn 50 MW theo Quy hoạch điện lực quốc gia 2021-2030.
Du lịch đẩy mạnh với khu sinh thái Thác Khe Nóng đầu tư 500 tỷ đồng, đón 200.000 lượt khách, và bảo vệ rừng che phủ 60% qua trồng rừng biên giới Việt - Lào từ 2022. Kế hoạch triển khai Quy hoạch tỉnh (Quyết định 625/QĐ-TTg năm 2024) đảm bảo đồng bộ, với tiến độ 70% mục tiêu đến nay, thoát nghèo năm 2025 qua chương trình quốc gia 2021-2025.
Tầm nhìn đến năm 2050
Tầm nhìn 2050, Kỳ Sơn hướng tới đô thị biên giới hiện đại, Mường Xén thành trung tâm thương mại khu vực, đô thị hóa 40%, kinh tế số 20% GRDP theo Quy hoạch tỉnh. Ba hành lang phát triển: vùng Bắc lâm nghiệp, vùng Trung đô thị - dịch vụ, vùng Nam du lịch, với khu kinh tế Na Loi mở rộng 500 ha từ 2025.
Dự án năng lượng tái tạo như thủy điện nhỏ Nậm Nơn cung cấp 80% hộ dân, và tour xuyên biên giới kết nối Lào đóng góp 15% GDP. Quy hoạch đô thị 2030-2050 tập trung hạ tầng xanh, bảo tồn di sản như Pu Xai Lai Leng, đảm bảo tăng trưởng bền vững và hội nhập, với rà soát quy hoạch cấp huyện theo Văn bản 866/UBND-TH năm 2025. Những định hướng này dựa trên kế hoạch thực hiện Quy hoạch tỉnh, biến thách thức biên giới thành lợi thế phát triển.
